De maatschappelijke opgave als vertrekpunt

Leiderschap

Bij opgaven is verbindend leiderschap nodig dat wordt gekenmerkt door sociale interactie en bewogenheid. Leiders met een brede lange termijnvisie, met een moreel kompas, die relaties boven hiërarchische posities stellen en
het vermogen hebben om tegenstellingen te overbruggen. Die de bedoeling als leidraad nemen boven de systeemwereld van richtlijnen en procedures. Die samenwerken in netwerken en waarde ketens. Die vanuit de collectieve samenhang, en niet vanuit het individuele belang of positie opereren.

Tegelijkertijd zijn er wereldwijd crises op gebied van gezondheid en veiligheid. In crisis omstandigheden is adaptief leiderschap nodig. Leiderschap dat zich snel aanpast aan turbulente situaties. Eerst door het brengen van rust en orde. Daarna gevolgd door het aanvaarden van de nieuwe realiteit. Het is de kunst om daarbij het bestaande te waarderen en te verbeteren en geleidelijk een nieuwe toekomst te bouwen, met een nieuwe identiteit. Die leiders gebruiken veerkracht, improvisatie, experimenten, leren-van-en-met-elkaar om hun organisatie versterken.

Enkele kenmerken van opgaven

Opgaven overtreffen de slagkracht en doelen van individuele organisaties. Ze kenmerken zich door grote complexiteit, vele spelers en belanghebbenden, grote verschillen in organisatiegraad en kennisniveaus.

Een opgave is geen enkelvoudig project, doch een wolk van projecten en programma’s, waarbij er niet één eigenaar of opdrachtgever is, doch vele, die in gezamenlijkheid vorm trachten te geven aan ontwikkeling.

Er is vaak een complexe, organisch veranderende organisatiestructuur, waarbij gaandeweg de problematiek de samenstelling van de partners, de doelen, het proces en de planning verandert.

Denk bijvoorbeeld aan het programma Ruimte voor de Rivier waarbij bewoners, boeren, campinghouders, maar ook instituties als Waterschappen, Gemeenten, Rijkswaterstaat, milieu organisaties, ingenieursbureaus enz. betrokken zijn, met een focus op de grote rivieren. Het aandachts- en krachtenveld is verbreed sinds de overstromingen in Limburg in 2021.  

Als je hierin opereert sta je in een duale positie tussen organisatiebelang en overstijgend maatschappelijk belang. In deze ‘vooruitgeschoven post’ is de aansluiting met de eigen organisatie(doelen) en met die van de eigen leidinggevende niet vanzelfsprekend. Belangrijk is dan kennis van organisaties en organiseren, van zelfstandig èn van samen werken, van dynamiek en interactie, van vertrouwen op eigen kennis van inhoud en proces. Bij complexe keuzes wordt richting bepaald vanuit eigen waarden, integriteit en intuïtie.

Welke ontwikkelingen doen zich voor in relatie tot maatschappelijke opgaven?

Herwaardering van sociale verbanden

Burgerinitiatieven, coöperaties, initiatieven van onderop: ze zijn hot and happening. De social movement blijkt uitermate effectief, zo bewijzen bijvoorbeeld de vele lokale coöperaties in zorg en energie. De coöperaties hebben een duidelijke gedeelde ambitie, er is slag- en daadkracht doordat dingen eenvoudig worden georganiseerd en wat er zoal wordt ontwikkeld is direct toegankelijk en toepasbaar; dicht bij de gebruiker. Bovendien zijn ze in staat om massa te maken door grote groepen mensen te bereiken. Social media spelen hierbij een belangrijke rol.

Terug naar de bedoeling

De uitdaging is om af te rekenen met de dominantie van de systeemwereld met richtlijnen, procedures en regelreflexen die eerder belemmerend dan bevorderend werken. Het paradoxale is dat de systeemwereld een zekere veiligheid biedt: zolang je de regels volgt, kan niemand je aanspreken. Maar voor veel organisaties betekent het dat ze de opgave onbedoeld uit het zicht verliezen.

Er is behoefte aan ruimte en aandacht voor maatwerk, minder ‘door regels gedomineerd’, meer ont-bureaucratisering, meer flexibele en adaptieve vormen van werken en organiseren.

Ambidexteriteit

Creativiteit, innovatie en snelheid in verandering zijn van belang. Tegelijkertijd moet de reguliere bedrijfsvoering doorgaan, zijn er wetten en regels die niet zomaar kunnen worden genegeerd. Het streven is: ‘Verbouwen en versnellen terwijl de winkel openblijft’.

Corporate social responsibility

Van corporate social responsibility bedoeld als compensatie voor uitblijven van structurele verandering bij het productie proces van producten en diensten, naar sociaal ondernemerschap: de doelen verschuiven van organisatiebelang naar het realiseren van impact op de samenleving, zoals werkgelegenheid, hergebruik van materialen e.d.

Collectief versus individueel belang

Een maatschappelijke opgave is een collectief begrip en daardoor nauw verbonden met samenwerking: er ontstaat in het samenwerkingsproces zicht op een gezamenlijke opgave.

Niet zozeer de vraagstukken en belangen van individuele actoren staan centraal, maar sturing op identificatie met de opgave, en het zoeken naar manieren en vormen die dat blijvend (maar flexibel) faciliteren. Dat vraagt om bereidheid van individuele organisaties en bedrijven om zich te verbinden met die van anderen, zich daarop aan te passen, en in samenhang te sturen op een collectieve waardevermeerdering.

Bijvoorbeeld: het oplossen van capaciteitstekort op het elektriciteitsnet, is niet slechts een vraagstuk van de netbeheerder. Alleen in een gezamenlijke probleemstelling met stakeholders, een gedeelde ambitie en samenwerking met overheden, landeigenaren, bewoners en grootgebruikers, ingenieurs en aannemers kan vorm worden gegeven aan één of meer oplossingen.

In de leergang komen deze onderwerpen aan de orde.